उजेड देणाऱ्या बल्बचा "काळा" इतिहास !

मागणी वाढली तशा या मागणीला पुरवठा करणाऱ्या अनेक कंपन्या बाजारात आल्या आणि स्पर्धा देखील वाढली. अमेरिकेची GE , जर्मनीची OSRAM , PHILIPS ही डच कंपनी , जपानची Tokyo Electric अशा अनेक कंपन्या या वाढत्या बाजारपेठेचा मोठा घास घेण्यासाठी प्रयत्न करत होत्या. तेव्हाच Phobeus या कार्टल चा जन्म झाला.

या सर्व कंपन्यांना लक्षात आले होते की जसजसं तंत्रज्ञान विकसित होईल आणि बल्ब चं आयुष्यमान सुधारेल तसं विक्री कमी होऊ लागेल. आणि म्हणून बल्ब चं आयुष्य वाढविण्यापेक्षा कमी करण्यासाठी संशोधन सुरु झालं. या कार्टल चं नाव होतं Phobeus. लॅटिन भाषेत याचा अर्थ होतो "प्रकाशित" !

कार्टल सुरु होण्याआधी बल्ब साधारणपणे २५०० तास चालत असे , कार्टल अस्तित्वात आल्यानंतर बल्ब चे आयुष्यमान सुमारे १००० तास झाले. यामुळे साहजिकच विक्री वाढली आणि या कंपन्यांनी प्रचंड नफा मिळवला.

जवळजवळ २० वर्षे लाईट बल्ब मध्ये काहीही सुधारणा होऊ न देता Phobeus कार्टल ने ग्राहकांचं आणि तंत्रज्ञानाचं प्रचंड नुकसान केलं. पुढे १९४० ला या कार्टलच्या करतुदी जनतेसमोर आल्या.

आता Phobeus अस्तित्वात नाही आणि कुणाला हे नाव लक्षात राहण्याचही कारण नाही. पण planned obselence हा कॉन्सेप्ट त्यांनी निर्माण केला आणि तो आजही वापरला जातो आहे. planned obselence म्हणजे प्रॉडक्ट केव्हा वापरातून बाद होईल हे आधीच ठरवून त्यानुसार उत्पादन करणे. मोबाईल कंपन्या, consumer electronics कंपन्या अगदी सॉफ्टवेअर कंपन्या देखील ग्राहकाला ठराविक वर्षांनंतर नवीन उत्पादन घ्यावंच लागेल असं डिझाईन करतात. कारण जर असं केलं नाही तर त्या कंपन्याची विक्री कमी होऊन आपोआपच दिवाळखोर होतील.

आता LED लाईट्स वापरल्या जात आहेत. LED लाईट्सचे साधारण आयुष्यमान पन्नास हजार तास इतके असते. म्हणजे दररोज आठ तास जरी लाईट चालली तरी १७-१८ वर्षे खराब होणार नाही. थोडक्यात LED lights ची विक्री भविष्यात कमी होत जाईल. ज्या कंपन्यांनी LED lights बनविण्याच्या क्षेत्रात भरपूर गुंतवणूक केली असेल त्यांना भविष्यात हे आव्हान मिळणारच आहे. किंवा कदाचित जगाच्या पाठीवर कुठेतरी आणखी एखादे कार्टल यावर उपाय शोधून बसले असेलही !

सलिल सुधाकर चौधरी